Hương Phụ là gì? Tác dụng và vị thuốc từ cây Hương Phụ

• Tên Tiếng Việt: Cây Hương phụ
• Tên khác: Cây Cỏ cú; củ gấu.
• Tên khoa học: Cyperus rotundus L.
• Họ: Cyperaceae (Cói).

Hương phụ, loại cỏ sống lâu năm, cao 20 cm đến 60cm, thân rễ phát triển thành củ, củ lớn hay nhỏ tùy theo phát triển ở vùng đất rắn hay đất xốp, ở vùng đất ven biển củ to và dài còn được gọi là hải phụ dương (Hương phụ vùng biển).

Lá Hương phụ nhỏ và hẹp, có gân nổi lên ở giữa lưng, lá cứng và bóng, phần dưới lá ôm lấy thân.

Khoảng tháng 6, có từ 3 đến 8 chùm hoa hình tán, màu nâu xám ở ngọn cây, hoa lưỡng tính, 3 nhị dài khoảng 2 mm, nhụy Hương phụ có đầu núm chia làm 2 nhánh. Quả ba cạnh, có màu xám.

Phân bố

Hương phụ mọc hoang khắp các bờ ruộng, ven đường. Ở vùng ven biển, đất cát tơi xốp, củ phát triển lớn hơn nên dễ đào hơn. Đây là một loại cỏ dại rất khó diệt, chỉ cần một đoạn thân rễ nhỏ là đủ mọc và phát triển mạnh. 

Hương phụ còn mọc ở các nước Châu Á khác như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Indonesia.

Thu hoạch

Hương phụ hiện tại chỉ thu hoạch dựa vào các nguồn tự nhiên hoang dã; không nuôi trồng. Có thể kết hợp làm cỏ trong vườn, trong đồng ruộng để thu hoạch Hương phụ hoặc thu hoạch riêng mình nó. Thường hay thu hoạch củ Hương phụ vào mùa xuân nhưng nếu thu hoạch củ vào mùa thu thì củ sẽ chắc và tốt hơn.

Chế biến

Sau khi đào cả cây về, đem phơi khô, chất thành đống, rồi đốt. Cả lá và rễ cháy hết, phần củ còn lại đem rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

Khi dùng có thể dùng sống (tức là củ đã chế biến như trên, dùng ngay), sắc hoặc tán thành bột rồi ngâm rượu hoặc đem chế biến rồi dùng. Các lương y thường xử lý nó theo những cách phức tạp trước khi sử dụng. Kinh nghiệm cho thấy rằng không cần phải xử lý thêm mà dùng vẫn rất tốt.

Thân rễ của cây hay còn gọi là củ Hương phụ.

Hương phụ có từ 0,3% đến 2,8% tinh dầu màu vàng, mùi thơm nhẹ.

Thành phần trong tinh dầu màu vàng gồm có: 32% cyperen, 49% rượu cyperola, axit béo, phenol…

Trong tinh dầu Hương phụ Ấn Độ còn chứa cyperone C15H22O.

Hương phụ còn chứa rất nhiều tinh bột.

Theo y học cổ truyền

Hương phụ là một vị thuốc nhân gian, có vị cay hơi đắng, ngọt ít, tính bình.

Quy kinh: Vào 2 kinh Can, tam tiêu.

Công dụng: Làm giảm cơn nóng giận, uất ức, khó chịu, giảm đau, điều hòa kinh nguyệt đối với phụ nữ, kiện tỳ vị, thông khí, trừ đờm…

Chủ trị: Điều trị vùng ngực bụng chướng đau, tuy nhiên lại thiên về hai hông sườn và bụng dưới, kinh nguyệt không đều ở phụ nữ, ung nhọt độc sưng đau, ăn uống không ngon, khó tiêu.

Tùy vào phương pháp bào chế mà tác dụng cũng có sự khác nhau:

• Hương phụ mễ: Dùng sống có tác dụng thông khí, trừ đờm.
• Hương phụ thán (sao cháy) có tác dụng cầm máu.
• Tẩm sao (tứ chế, thất chế, tẩm Cam thảo…) có tác dụng điều hòa Can Thận. Ngoài ra còn điều khí huyết, thông kinh lạc, bổ huyết, nhuận táo (Trung Dược Học).

Theo y học hiện đại

Đối với tử cung

Chiết xuất cao lỏng hương phụ 5 % được thí nghiệm trên tử cung cô lập chuột lang, thỏ, mèo và chó đều sẽ có tác dụng ức chế co bóp tử cung, đồng thời giảm trương lực thành tử cung. Điều này cũng đã được chứng minh trên tử cung bình thường cũng như tử cung đang trong thời kỳ mang thai. So sánh với Đương quy, tác dụng ức chế co bóp tử cung của Hương phụ sẽ yếu hơn. Thành phần dầu chiết từ Hương phụ có tác dụng tương tự như hormone estrogen, nhưng không quá mãnh liệt.

Tác dụng giảm đau

Dịch chiết ether và các dầu từ cây đã được chứng minh là có tác dụng giảm đau. 

Tứ chế

Lấy 1 kg Hương phụ, chia làm 4 phần: Một phần 250 g ngâm với 200ml giấm (độ axit axetic: 5 %), một phần ngâm với rượu 40%, một phần ngâm với nước tiểu trẻ em (nước tiểu của trẻ khỏe mạnh, bỏ phần đầu và phần cuối của nước tiểu, lấy phần giữa), một phần ngâm nước muối 15%. Thời gian ngầm tùy theo mùa: Mùa hè là 1 ngày 1 đêm, mùa thu là 3 ngày 3 đêm còn với mùa đông là 7 ngày 7 đêm.

Cuối cùng, lấy ra sao lên hoặc phơi khô rồi trộn đều 4 phần lại với nhau. Theo lý luận đông y, giấm có vị chua đưa thuốc vào gan, muối với vị mặn đưa thuốc vào thận, rượu bốc lên đẩy thuốc lên trên, nước tiểu trẻ có tác dụng bổ.

Thay vì chia làm 4 phần, có người dùng giấm và rượu mỗi thứ 160g, muối 20g, nước tiểu của trẻ khỏe mạnh đủ ngập Hương phụ, cho 600g Hương phụ vào, ngâm trong thời gian đã nói bên trên, sau cùng sấy hay phơi khô mà dùng.

Thất chế

Hương phụ thất chế làm như trên, nhưng thêm 3 lần tẩm nữa đó là: tẩm nước gừng, tẩm cam thảo và nước vo gạo, nghĩa là dùng 7 thứ để tẩm.

Hương Phụ Mễ

Lấy Hương phụ trộn trấu. Sau đó giã sao cho loại bỏ được hết rễ con, rồi dùng.

Chế giấm

Thái dược liệu thành từng lát mỏng rồi ngâm với giấm, ủ qua đêm. Sau đó đem lên bếp sao vàng rồi phơi khô. Tỉ lệ dược liệu 10kg thì cần 2 lít giấm.

Thực tế còn nhiều cách xử lý phức tạp và thay đổi tùy theo sáng kiến của các thầy thuốc.

Có kinh nghiệm sử dụng là không chế biến gì cả. Kết quả vẫn rất tốt.

Trị chứng đau sườn ngực, đau bao tử

Hương phụ 8g, Ô dược 10g, Cam thảo 4g, đem tất cả sắc chung để uống, chia thành 2 lần uống trong ngày. Uống đều đặn cho đến khi dấu hiệu đau thuyên giảm.

Trị hông sườn trướng đau

Hương phụ 10g, Lương khương 10g, cho tất cả vào ấm sắc thuốc uống, chia thành 2 lần uống trong ngày (trong sách Y Học Cổ Truyền gọi là Lương phụ hoàn)

Trị đau bụng lạnh, khó chịu vùng bụng dưới

Hương phụ 10g, Diên hồ sách 8g, đem các nguyên liệu này sắc thành thuốc rồi uống hết trong ngày (có thể chia 2-3 lần uống)

Trị đau bụng kinh, rối loạn kinh nguyệt

Hương phụ, Trần bì, Ngải diệp mỗi vị 20g, Nguyệt quế 2 đóa, đem tất cả nguyên liệu sắc lên rồi uống trong một ngày. Ngoài ra cũng có thể sử dụng Hương phụ 20g, Ích mẫu 15g, Ngải cứu 6g, Bạch đồng nữ 8g, thêm 300ml nước, đun sôi lọc bỏ bã thuốc rồi cho đường vào uống trong ngày. Đây là bài thuốc Cao hương ngải được nhiều người tin dùng và có hiệu quả cao.

Trị rối loạn tiêu hóa, ăn không ngon, nôn mửa, đầy bụng

Hương phụ 8g, Sa nhân 4g, Mộc hương 6g, Chỉ xác 8g, Đậu khấu nhân 6g, Hậu phác 12g, Hoắc hương 8g, Bạch truật 12g, Trần bì 12g, Phục linh 12g, Bán hạ 12g, Cam thảo 4g, Sinh khương 12g và Đại táo 5 trái. Đem tất cả dược liệu làm thành thang thuốc, cho vào ấm sắc rồi chia 2 – 3 lần uống trong ngày, uống hết thang thuốc.

Một số lưu ý khi sử dụng Hương phụ:

Kiêng kỵ

• Người mẫn cảm, dị ứng với bất kỳ thành phần nào của vị thuốc.
• Người gầy yếu, nóng trong người, đổ mồ hôi trộm, có dấu hiệu của tình trạng xuất huyết (chảy máu chân răng, chảy máu mũi…).
• Phụ nữ đang mang thai không nên sử dụng vị thuốc.

Để dược liệu ở nơi thoáng mát, khô ráo.

Trên đây là các thông tin về đặc điểm, hình ảnh, công dụng và các bài thuốc từ cây Hương phụ. Mong rằng những thông tin mà Medigo chia sẻ sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về loại dược liệu này.

Hương phụ không chỉ là loài cây cỏ quen thuộc, mà từ lâu đã trở thành một vị thuốc được sử dụng trong dân gian để điều trị bệnh. Tuy nhiên, để có thể tận dụng hết giá trị của vị thuốc đối với sức khỏe, bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ để tránh được những tác dụng phụ không mong muốn.